-
ਅੰਮ੍ਰਿਤ
ਸ਼ਬਦ 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ' ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਗੇਤਰ 'ਅ' (ਅਰਥਾਤ ਨਾ, ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਪਰੇ) ਅਤੇ ਮੂਲ 'ਮ੍ਰਿਤ' (ਅਰਥਾਤ, ਮਿਰਤਕ) ਤੋਂ ਬਣਿਆਂ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਮਰ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗ
-
ਅਸਟਪਦੀ
ਅਠ ਪਦਿਆਂ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅਸਟਪਦੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਠ-ਅਠ ਪਦਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਂ ਘੱਟ ਪਦਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
-
ਬਾਣੀ
-
ਛੰਤ
-
ਗੋਪਾਲ
-
ਜੀਉ
‘ਜੀ’ ਜਾਂ ‘ਜੀਉ’ ਦਾ ਸੰਬੋਧਨ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਬੋਧਨੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਾਂਵ ਜ
-
ਕੀਰਤਨ
-
ਕੀਰਤਨੀਏ
-
ਮਹਲਾ
‘ਮਹਲਾ’ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਸੰਕੇਤਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਗੁਰੂ-ਜੋਤਿ ਦਾ ਇਕ ਜਾਮੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਜਾਮੇ ਵਿਚ ਇਕ-ਮਿਕ (ਹਲੂਲ) ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ। ‘ਮਹਲਾ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ, ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਚਾਰਣ ਬਾਰੇ ਵਖ-ਵਖ ਰਾਵਾਂ
-
ਹਥ-ਲਿਖਤ ਬੀੜਾਂ
-
ਪਉੜੀ
‘ਪਉੜੀ’ ਪੰਜਾਬੀ ਬੀਰ-ਰਸੀ ਕਾਵਿ (ਵਾਰ) ਦਾ ਇਕ ਖਾਸ ਬਹਿਰ ਜਾਂ ਚਰਨ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਪਉੜੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ ਜੋ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। “ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਾਰ ਅਤੇ ਪਉੜੀ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੰਬੰਧ ਚਲਿਆ
-
ਰਾਗ
-
ਰਾਗਨੀ
-
ਰਹਾਉ
‘ਰਹਾਉ’ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਕ ਅਰਥ, ਰਹਿਣਾ, ਟਿਕੇ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਆਦਿਕ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਥਾਈਂ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ਭਾਈ ਰੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਾਚਿ ਰਹਾਉ ॥ -ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ੩੦ (ਰਹਾਉ = ਰਿਹ
-
ਸਹਜ
-
ਸਲੋਕ
‘ਸਲੋਕ’ ਇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਕ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਉਸਤਤਿ’। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਟੁਪ੍ (अनुष्टुप्) ਛੰਦ ‘ਸ਼ਲੋਕ’ ਨਾਂ ਹੇਠ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਵਰਣਕ-ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ, ਇਹ ਛੰਦ ਵੀ ਵਰਣਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਮ
-
ਸੰਗਤ
-
ਥਾਟ
-
ਵਾਰ
‘ਵਾਰ’ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਬੀਰ ਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਕਾਰ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ: “ਵਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਅਜਿਹੀ ਰਚਨਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਯੁਧ ਸੰਬੰਧੀ ਵਰਣਨ ਹੋਵੇ। ਵਾਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਪਉੜੀ (ਨਿ:ਸ਼੍ਰੇਣੀ/ਨਿਸ਼ੇਨੀ/ਨਿਸ਼ਾਨੀ) ਛੰਦ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜ
-
ਜਮ
ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਕੋਸ਼
20 search results