ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ >

• ਪਉੜੀ ੭
  ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਪਉੜੀ ੧ ਪਉੜੀ ੨ ਪਉੜੀ ੩ ਪਉੜੀ ੪ ਪਉੜੀ ੫ ਪਉੜੀ ੬ ਪਉੜੀ ੭ ਪਉੜੀ ੮ ਪਉੜੀ ੯ ਪਉੜੀ ੧੦ ਪਉੜੀ ੧੧ ਪਉੜੀ ੧੨ ਪਉੜੀ ੧੩ ਪਉੜੀ ੧੪ ਪਉੜੀ ੧੫ ਪਉੜੀ ੧੬ ਪਉੜੀ ੧੭ ਪਉੜੀ ੧੮ ਪਉੜੀ ੧੯ ਪਉੜੀ ੨੦ ਪਉੜੀ ੨੧ ਪਉੜੀ ੨੨ ਪਉੜੀ ੨੩ ਪਉੜੀ ੨੪

>

• ਮਹਲਾ ੨ ॥
  ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸਲੋਕ ਮਃ ੧ ॥ ਮਹਲਾ ੨ ॥ ਪਉੜੀ ॥

ਪਿੱਛੇ ਅੱਗੇ

ਦੂਜੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਵਲੋਂ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿਚ ਵੀ ‘ਹਉਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਣ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਦੀ ਬੇਹਦ ਸੁੰਦਰ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਦਿ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਆਉਣ ਕਾਰਣ ਆਦਿ ਅਤੇ ਮੱਧ ਸ਼ਬਦ ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚਉਥੀ ਅਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਹੈ, ਸੋ ਇਥੇ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ‘ਹਉਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਰਾਹੀਂ ਹਉਮੈ ਦੇ ਵਖ-ਵਖ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਛੇਵੀਂ ਅਤੇ ਸਤਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ਬੇਸ਼ਕ ‘ਹਉਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਪਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਲੀਆਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਹਉਮੈ ਦੇ ਨਿਵਾਰਣ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਕਥਨ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਪਥਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਵੀਂ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਤੁਕ ‘ਹਉਮੈ ਦੀਰਘ ਰੋਗੁ ਹੈ ਦਾਰੂ ਭੀ ਇਸੁ ਮਾਹਿ’ ਵਿਚ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਥੇ ‘ਹਉਮੈ’ ਉਪਮੇਯ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਦੀਰਘ ਰੋਗੁ’ ਉਪਮਾਨ ਹੈ। ਇਥੇ ਉਪਮੇਯ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ ਨੂੰ ਇਕ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਹਉਮੈ’ ਰੂਪੀ ਰੋਗ ਦੀ ਨਿਵਿਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਦਾਰੂ’ ਨੂੰ ਉਪਮਾਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹਉਮੈ ਕਾਰਣ ਇਹ (ਸਾਰੀ) ਉਤਪਤੀ ਹੈ; ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ (ਹੀ ਮਨੁਖ) ਕਰਮ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਇਹ (ਸਾਰੇ) ਬੰਧਨ ਹਨ; (ਤੇ ਹਉਮੈ ਅਧੀਨ ਹੀ ਜੀਵ) ਫਿਰ-ਫਿਰ ਜੂਨਾਂ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
(ਇਹ) ਹਉਮੈ ਕਿਥੋਂ ਉਪਜਦੀ ਹੈ? ਕਿਸ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਇਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
(ਅਸਲ ਵਿਚ ) ਹਉਮੈ, ਇਹ ਹੁਕਮ ਹੀ ਹੈ; (ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹੀ ਮਨੁਖ ) ਪਏ ਹੋਏ ਕਿਰਤ-ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ ਭਟਕਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਹਉਮੈ (ਇਕ) ਵੱਡਾ ਰੋਗ ਹੈ; (ਪਰ ਇਸ ਦਾ) ਇਲਾਜ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ (ਹੀ) ਹੈ।
ਜੇ (ਪ੍ਰਭੂ) ਆਪਣੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ, ਤਾਂ (ਹੀ ਜੀਵ) ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਨਾਨਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੁਣੋ, ਹੇ ਲੋਕੋ! ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ (ਹਉਮੈ ਦੇ) ਦੁਖ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

੧੮ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿਚ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ੧੪ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ‘ਹਉ ਵਿਚਿ’ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ੨੦ ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚਉਥੀ, ਅਠਵੀਂ, ਨਾਵੀਂ, ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ-ਜੁਟ ਆਦਿ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਆਉਣ ਕਾਰਣ ਆਦਿ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਾਕੰਸ਼ ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਵੀਂ, ਛੇਵੀਂ, ਸਤਵੀਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ-ਜੁਟ ਦੇ ਸਿਰਫ ਤੁਕ ਦੇ ਆਦਿ ਵਿਚ ਆਉਣ ਕਾਰਣ ਕੇਵਲ ਆਦਿ ਵਾਕੰਸ਼ ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਹੈ।

ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚਉਥੀ, ਅਠਵੀਂ, ਨਾਵੀਂ, ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਤੁਕ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਵੀਂ, ਛੇਵੀਂ, ਸਤਵੀਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਤੁਕ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਬਣਾਵਟ ਵੀ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਸੋ ਇਥੇ ਸੰਰਚਨਾ ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁਖ ਉਪਰ ਹਉਮੈ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਹਿਲੀਆਂ ਨੌਂ ਅਤੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਤੇ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ, ‘ਆਇਆ-ਗਇਆ’ (ਪਹਿਲੀ), ‘ਜੰਮਿਆ-ਮੁਆ’ (ਦੂਜੀ), ‘ਦਿਤਾ-ਲਇਆ’(ਤੀਜੀ), ‘ਖਟਿਆ-ਗਇਆ’ (ਚਉਥੀ), ‘ਸਚਿਆਰੁ-ਕੂੜਿਆਰੁ’ (ਪੰਜਵੀਂ), ‘ਪਾਪ-ਪੁੰਨ’ (ਛੇਵੀਂ), ‘ਨਰਕਿ-ਸੁਰਗਿ’ (ਸਤਵੀਂ), ‘ਹਸੈ-ਰੋਵੈ’ (ਅਠਵੀਂ), ‘ਭਰੀਐ-ਧੋਵੈ’ (ਨਾਵੀਂ), ‘ਮੂਰਖੁ-ਸਿਆਣਾ’ (ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ), ਮਾਇਆ-ਛਾਇਆ (ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ), ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣ ਕਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧ ਮੂਲਕ ਸ਼ਬਦ ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਨੰਤਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਹਉਮੈ ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਚੰਗੇ-ਮਾੜੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਚਉਦਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ਪੂਰਵ-ਵਰਤੀ ਕਥਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿਸਥਾਰ ਲਈ ‘ਹਉ ਵਿਚਿ’ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਪਥਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਚਉਦਵੀਂ ਤੇ ਪੰਦਰਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ‘ਹਉ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਹਉਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸ਼ਬਦ-ਪੱਧਰੀ ਵਿਪਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਪਥਨ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮਨੁਖ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਰ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜੋ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣਾ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾਉਂਦਾ ਉਹ ਉਲਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪੰਦਰਵੀਂ ਤੇ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ‘ਬੂਝੈ’, ‘ਸੂਝੈ’ ਅਤੇ ‘ਲੂਝੈ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਨਾਦ-ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਉਮੈ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਮਨੁਖ ‘ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਅੰਗਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਥੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਤਾਰਵੀਂ ਤੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਤੁਕ ਵਿਚ ‘ਲਿਖੀਐ ਲੇਖੁ’ ਅਤੇ ‘ਜੇਹਾ ਵੇਖਹਿ ਤੇਹਾ ਵੇਖੁ’ ਵਿਚ ਵੀ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ।